Çatalhöyük'teki antik buğday örneğiyle arkeogenetik çalışma yapıldı

Bugünlerde kıymete binen ve ismini sıkça duyduğumuz tarımsal biyoçeşitlilik, eski tarım ürünlerinde doğal olarak bulunuyordu. Bu biyoçeşitlilik 10.000 yıl önce Orta Doğu'da filizlenmeye başlamıştı.

soL'un haberine göre, tarımsal biyoçeşitliliğin filizlenmeye başladığı yerleşim bölgelerine tipik bir örnek Cilalı Taş Devri yerleşkesi olan Çatalhöyük.

Çatalhöyük Tarım Devrimi'den yaklaşık 1500 yıl sonra, yani şimdiden 9500 yıl kadar önce kurulmuştu ve binlerce insanın yerleşim alanıydı. Çatalhöyük sakinleri, avlanma, balık tutma, toplayıcılık ve zanaat işlerinin yanında tahıl yetiştiriciliği de yapıyordu.

ODTÜ Kimya Bölümü'nde Mahinur Akkaya'nın laboratuvarında çalışan Hatice Bilgiç ve arkadaşları, Çatalhöyük'ten antik buğday örnekleriyle bir arkeogenetik çalışma yürüterek, antik buğdayın özelliklerini incelediler.

Çalışma Çatalhöyük kazılarında bulunmuş, 8400 yıllık kömürleşmiş buğday tohumlarıyla yapıldı. Tohumlar yandığı için, dış yüzeyinde koruyucu bir tabaka oluşmus ve bunun sayesinde günümüze kadar kısmen korunmuşlardı.

Bilgiç ve arkadaşları, antik tohumlardan, bozunmadan dolayı parçalanmış da olsa DNA elde etmeyi başardılar ve glutenin protenini kodlayan bölgeyi dizilediler. Tohumlar, Orta Doğu kökenli DNA'sı dizilenmiş ilk tohumlar. Ayrıca, DNA elde edilmesi ve dizilenmesi başarılmış en yaşlı tohumlar.

Dizileme sonucunda, tohumların altı kromozom takımı içerdiği (İng. "hexaploidy"), yani bugünkü ekmek bugdayı (Triticum aestivum) ya da kabuksuz buğdaya (Triticum spelta) benzediğini gördüler. Bu sonuç zaten var olan arkeobotani verileriyle destekleniyordu.

Onyıllardır araştırılmasına rağmen, buğdayın evcilleştirilmesi ve evrimi araştırmacılar arasında halen tartışma konusu. Bilgiç ve arkadaşlarının sonucları, ekmek buğdayının nerede ve ne zaman ilk ortaya çıktığı ve kullanımının nerelerde yaygınlaştığı sorularına ışık tutuyor. Altı kromozom takımlı ekmek buğdayı, dört kromozom takımlı evcilleştirilmiş kabuksuz buğday ve iki kromozom takımlı bir yaban otunun (Aegilops tauschii) hibritleşmesinden doğmuştu. Modern ekmek buğdayının genetik analizleri, bugünkü buğdayın biri Türkiye'de ya da kuzey Suriye'de, diğeri İran'da olmak üzere en az iki tane ayrı kökeni olduğunu öne sürüyor.

Bilgiç ve arkadaşlarının sonuçları, altı kromozom takımlı buğdayın, Verimli Hilal'de evcilleştirildikten sonra, Avrupa'ya yolculuğa çıkmasında Orta Anadolu'nun bir mola yeri olabileceğini akla getiriyor. Bu da Orta Anadolu'nun buğdayın evcilleştirilmesinde önemli bir yeri olabileceğini ve bu konuda daha çok araştırma yapılması gerektiğini gösteriyor.

Bilgiç ve arkadaşlarının yürüttüğü tipte “arkeogenetik'' çalışmalar günümüzde giderek çoğalıyor. Arkeogenetikte, eski dönemlere ait örneklemler genetik yapılarına göre sınıflandırılır. Tahılların dış görünüşlerine göre (morfolojik) sınıflandırılması ise “arkeobotani'' altdisiplininin konusudur. Geçmişten günümüze kalan tohumların çoğunun yangınlarda kısmen yanarak korunduğu düşünülmektedir. Suni yakma deneyleri, 220-240 santigrat dereceye kadar tohumların yapısının muntazam koruduğunu, fakat daha yüksek sıcaklıklarda şekillerinin bozulduğunu ve tür teşhisi yapmanın zorlaştığını gösteriyor. (Görsel: Kısmi yanma yoluyla korunmuş Tunç Çağı tohumları. Simone Riehl)