Balzac üzerine notlar

Tahir Şilkan

Balzac, 51 yıllık yaşamına yüze yakın eser sığdırdı. Sağlığındaki ciddi bozulma ve Madam Hanska'yı evlenmeye ikna için yaptığı uzun yolculuklar nedeniyle yaşamının son üç yılında neredeyse hiçbir şey yazmamıştı. 'İnsanlık ( Komedyası) Güldürüsü' başlığı altında toplanan eserlerinin sayısı 88'dir.

Eserlerinin bir kısmının henüz Türkçeye çevrilmemiş olması hüzün verici. Ölümünün üzerinde 165 yılı aşkın süre geçmiş, dünya edebiyatının en büyük yazarlarından birinin yazdıklarının tümünün dilimize çevrilmemiş olması, ülkemizde edebiyatın geniş kitlelerin ilgi alanında olmadığının açık, somut bir göstergesi.

Konuyla ilgili Samih Rifat'ın, çevirisini yaptığı 'Ursula Mirouet' romanına yazdığı önsözde, yer verdiği bir alıntı aydınlatıcıdır.

"Balzac'ın, Onüçlerin Romanı- Ferragus'un çevirisini 1945 yılında yapan yazar Cemil Meriç, kitaba yazdığı önsözü şu sözlerle bitirmiştir. "...Fransız romanıyla bir miktar meşgul olmuş bir edebiyat tarihi amatörü sıfatıyla ' İnsanlık Komedyası'nı lisanımıza bir an evvel kazandırmanın zaruretine inanıyoruz. Ancak feragatkar bir Balzacien'in hayatını vermek suretiyle başarabileceği Balzac tercümesi, bir aydını ebedileştirmeye kafi, şerefli bir meşgaledir. Ve Balzac bütün eserleriyle milli kütüphanemize mal edilmedikçe, dört gözle beklenen realist roman, büyük Türk romanı, uzak bir hayal olarak kalmaya mahkumdur..."

Mehmet Rifat'ın hazırladığı 'Honore de Balzac-Romancının Evreninden Sahneler' kitabında; genişletilmiş 1. baskının yayınlandığı Ocak 2007 tarihine kadar olan süreçte, Türkçeye çevrilmiş Balzac kitaplarının ayrıntılı bir envanteri verilir.

Aslı Kalem-Banu Karadağ ve Ziya Ebren tarafından hazırlanan "Türkçede Balzac Kaynakçası" başlıklı çalışmadan da öğreniyoruz ki; Balzac'ı Türkçeye ilk çeviren, büyük romancımız Reşat Nuri Güntekin'dir. R.N. Güntekin, Balzac'ın 'Cesar Birotteau, Eugenie Grandet ve Goriot Baba romanlarından toplam 41 sayfalık bir seçme çeviri yapmış ve bu çeviri 1927 yılında yayınlanmıştır.

1930'lu yıllarda yapılan üç çeviriden sonra Balzac çevirisinde asıl verimli dönem 1940'lı yıllar olmuştur. Yaşar Nabi Nayır, Cemil Meriç, Nahid Sırrı Örik, Fehmi Baldaş, Cevdet Perin, Vahdi Hatay, Nasuhi Baydar, Nurullah Ataç, Nermin Sankur, Necip Rifat, Oktay Rifat, Sabiha Rifat, Mina Urgan, Nevin Yürür, Vedat Günyol, Tuna Baltacıoğlu-Mehmet Fuat, Hamdi Varoğlu, Necdet Bingöl, Mebrure Alevok, ve Şerif Hulusi Kurbanoğlu 1940'lı yıllarda farklı Balzac kitaplarını Türkçeye çevirmişlerdir.

Balzac çevrilmesi çok zor olan bir yazardır. Bu konuda, Balzac'ın pek çok romanını Türkçeye kazandırmış olan, akademisyen, öykü ve roman yazarı, denemeci, eleştirmen ve çevirmen, Fransız Dili ve edebiyatı profesörü Tahsin Yücel'in, çevirisini yaptığı "Yaşamda Bir Başlangıç" romanına yazdığı önsözü aktarmak isterim:
"...Yaşamda Bir Başlangıç'ın çevirisine gelince, başarısı ya da başarısızlığı üzerine söz söylemek bana düşmez. Ama, bunca yıllık deneyimime karşın, beni çok uğraştırdığını, daha da ilginci, bazı kesitleri karşısında, kendimi daha ilk çevirisine başlayan acemi çevirmen gibi gördüğümü söylemem gerekiyor. Bu durum neden kaynaklanıyordu derseniz, bir kez, sayısız sözcük oyunları, özellikle de birkaç sözcüğün değiştirilmesi sonucu, ilk biçim hep tanınır kalırken, bambaşka bir anlamla donatılan atasözü ve deyimleri bu ayrımları da koruyarak Türkçeye çevirmenin zorluğu yıldırıyordu beni..."

****

Balzac romanlarında Fransa'yı, Fransız toplumunu, 19.yüzyılın Sanayi Devrimi öncesi dönemini, ilk 30-40 yılını anlatmıştır. Balzac, 'İnsanlık Komedyası'nın önsözünde; eserlerinde neyi yazmak istediğini şöyle anlatır. "Fransız toplumu tarihçi, ben de onun yazmanı olacaktım. Erdemsizliklerle erdemlerin dökümünü yaparak, tutkuların yol açtığı belli başlı olayları bir araya getirerek, karakterleri çizerek, Toplum'un yaşadığı belli başlı olayları seçerek, homojen birçok karakterin çizgilerinin bir araya getirilmesiyle oluşturulan tipler yaratarak, birçok tarihçinin yazmayı unuttuğu tarihi yazmayı başarabilecektim"

Balzac romanlarının çevirmenlerinden Samih Rifat( 1945-2007), annesi Sabiha Rifat (1915-2006) ile birlikte çevirdiği Ursule Mirouet romanının önsözünde; Balzac'ın böyle bir hedefi gerçekleştirmesinin bir sistem ve bir sınıflandırma gerektirdiğini, Balzac'ın yazdığı kitapları, Töre İncelemeleri, Felsefe İncelemeleri ve Çözümleyici İncelemeler başlığı altında üç bölüme ayırdığını, en kapsamlı bölüm olan Töre İncelemeleri'nin de şu alt başlıklarda toplandığını yazar: Özel Yaşamdan Sahneler, Taşra Yaşamından Sahneler, Paris Yaşamından Sahneler, Siyaset Yaşamından Sahneler, Köy Yaşamından Sahneler.

Balzac, genç denilecek yaştaki ölümünden önce, Fransız Akademisi'ne seçilmek için yeniden aday olduğunda sadece iki oy alabilmiştir: Lamartine ve Victor Hugo'nun oyları...

Balzac, 'İnsanlık Komedyası' başlığı altında topladığı eserlerini tamamlayamamıştır. Yazmayı planladığı, notlarını aldığı 30'dan fazla eser olduğu biliniyor. Stefan Zweig, yazılsa bazılarının adı bile konulmuş; Moskova, Wagram Ovası, Viyana Mücadelesi, İhtiraslı Hayat olacak bu eserlerin tamamlanmamış olmasını iyi bir şans olarak niteler: "... Zira Balzac bu romanları bitirebilseydi, tutkuların ve olayların çemberini tamamen kapatabilseydi eseri kavranabilmez olanın alanına geçerdi. Erişilmezliği yüzünden kendisinden sonra gelenler için bir dev, korkunç bir engel halini alırdı; oysa bu haliyle, erişilmez olana yönelik her yaratıcı istenç için muazzam bir teşvik ve en büyük örnektir"