İnsancıl Dergisi ve yazına kazandırdıkları: Romanda Estetik Kalkışma

İnsancıl Dergisi 27 yıldır, İnsancıl Atölyesi de 17 yıldır, aralıksız,  yazın dünyamızda kuşatmaya karşın aydınlanma mücadelesini sürdürmektedir. İnsancıl Dergisi’ni bugüne kadar sisteme karşın direngen bir biçimde ayakta tutan Berrin Taş ve Cengiz Gündoğdu’dur.

Nurşen AYDOĞAN

İnsancıl Yayınları’ndan yeni çıkan Romanda Estetik Kalkışma-1  ve Romanda Estetik Kalkışma-2  kitaplarının tanıtımına başlamadan önce kısaca İnsancıl Dergisi ile İnsancıl Atölyesi’nden söz etmek gerekli.

İnsancıl Dergisi 27 yıldır, İnsancıl Atölyesi de 17 yıldır, aralıksız,  yazın dünyamızda kuşatmaya karşın aydınlanma mücadelesini sürdürmektedir. İnsancıl Dergisi’ni bugüne kadar sisteme karşın direngen bir biçimde ayakta tutan Berrin Taş ve Cengiz Gündoğdu’dur. Yıllardır aydınlanma yolunda şiir, felsefe, estetikle ilgili seminerlerle İnsancıl Atölyesi’nde pek çoğumuza yeni bir pencere açmış, emek vermişlerdir.

Atölye, ilk ortak yapıtını İnsancıl Dergisi’nin 25. yılı için hazırlamıştır.  2014 Kasım ayında yayınlanan “Kuşatmaya Karşı 25 Yıl'' adlı kitapta İnsancıl Atölyesi katılımcıları, İnsancıl Dergisi sürdürümcüleri izlenimlerini yazmış ve bu kollektif çalışma sonucunda Türkiye’nin geçen 25 yılının yansımalarını bir kitapta toplamışlardır. Bu kitap atölyenin ilk kollektif çalışmasıdır.

“Romanda Estetik Kalkışma-1'' ile “Romanda Estetik Kalkışma-2'' de, Cengiz Gündoğdu yönetimindeki İnsancıl Atölyesi katılımcılarının ortak çalışmalarının sonucudur.

Bir soruyla başlayalım kitap tanıtımımıza… Kitabın ismi neden Estetik Kalkışma? Okuyucunun şimdiye kadar ayırdına varamadığı gerçekliğin bilgisini vermek, insancıl duyarlılığı geliştirmek, insanda estetik bir bilinç oluşturmak için… Bilinçli bir okuyucu yazarını kendi seçer. Romanda Estetik Kalkışma ismi altında topladık gerçekçi romanları… Gerçekçi romanlar,  okura dönemleriyle ilgili toplumsal çözümlemeler sunmalıdır. Bir yazar gerçekçi bir yapıt yazmak istiyorsa bunun gerekleri vardır. Kendi öznelinde kalarak yapamaz bunu.

Kollektif bir çalışmayla Türk yazın dünyası da bu kitaplarla dönemsel olarak irdelenmiştir. Kitapların editörlüğünü de yapan Cengiz Gündoğdu, kitabın önsözünde “her sanat yapıtı, her roman biricik bir bütündür'' der. Ancak bu bütünlüğü sağlayan estetik kategorilerin belirlenip(ayıklanıp) irdelenmesi gerekir. Bu kollektif çalışmada hiçbir romanın özeti yoktur! Romanda Estetik Kalkışma’da romanlar estetik kategorilerle irdelenir.

Bir romanın ontik bütünlüğüne, biriciklik sağlayan estetik kategoriler; Dil ve Anlatım/ Karakterler/Örge/Güdücü Örge/Nesnelerin birliği/Çatışkılar/Canlandırma/ İtki/ İzlek

Yan kategoriler: Toplumsal çözümleme/Öznel zaman/Öznel uzam/Öznel konum

Amaçlardan biri de sistemin dışına itilmiş, kıyıda kenarda bıraktırılmaya çalışılan gerçekçi yapıtları, yeniden okuruyla buluşturmak, okutmak ve eleştirel bakmalarını sağlamaktır.

Romanda Estetik Kalkışma 1

“Romanda Estetik Kalkışma-1'', Kasım 2015 te yayınlandı.  Osmanlı’daki toplumsal değişimin/çöküşün romanlara nasıl yansıdığını araştıran “Romanda Estetik Kalkışma-1'' yapıtında, 25 yazar 27 roman irdelendi. Kitapta değerlendirdiğimiz romanlarda başkarakterler genellikle tipiktir. Tipik karakteri Hocamız Cengiz Gündoğdu, Estetik Kalkışma adlı kitabında şöyle tanımlar: “Tipleştirmede önemli olan, tikelle genelin diyalektik birliğini kurabilmektir. Her insan, bilse de bilmese de tekildir, bireydir, bir de onun genelliği vardır. İlkin o, genelde insandır. Üstelik toplumsal bir konumu vardır.''[1]

Tekil olan karakter belli bir tarihsel dönemin belirleyici etkenlerini kişiliğinde barındırır. Yazar bu tekil karakterle bize o dönemin toplumsal gerçekliğini gösterir.

“Estetik Kalkışma-1'' de, estetik açıdan değerlendirdiğimiz birçok romanda, yazarlar tipik karakterler yaratmada başarılıdır. Yazarlar bu tipik karakterlerle romanlarında ele aldıkları dönemin toplumsal gerçekliklerini okura göstermişlerdir. Bu çalışmada romanları incelenen yazarların ele aldıkları konuları bir kaç başlıkta toplayabiliriz:

Batı Taklitçiliğinin Eleştirisi,  Doğu-Batı Sorunu, Jön Türkler, Abdülhamid, İttihat ve Terakki Cemiyeti, Kadın Konusu, Toplumsal Yapıdaki Yozlaşmalar, Osmanlı’da Eğitimin İçler Acısı Durumu, Osmanlı Aristokrasisinin Çöküşü, İmparatorluğun Dağılması, Yeni Düşünce Akımları, Yeni İnsan, Osmanlı’da Köyün/Köylülerin Durumu: :Nabizade Nazım, “Karabibik'' romanında, köylü-tüccar sınıfı ilişkilerini ele alırken aynı zamanda, Osmanlı toplumunda yaşayan farklı dinsel, etnik grupların yaşam biçimlerini, sınıfsal farklılıklarını da vurgulamıştır. Ebubekir Hazım Tepeyran, “Küçük Paşa'' romanında köy-kent çatışmasını, İstanbullu bir Paşa’nın evlat edindiği küçük bir köylü çocuğunun, Paşa’nın ölümü üzerine köyüne dönmesi, köydeki zor yaşam koşulları üzerinden anlatılır.

Estetik Kalkışma-2

Kurtuluş Savaşı- Erken Cumhuriyet Dönemi toplumsal değişiminin romanlara nasıl yansıdığını araştıran “Romanda Estetik Kalkışma-2'' yapıtında ise 34 yazar 41 roman irdelenmiştir.

Kurtuluş Savaşı ve erken Cumhuriyet dönemini (1918-1950) ele alan “Estetik Kalkışma-2''de de, yazarlar tipik karakterler yaratmada başarılıdır. Bu tipik karakterlerle romanlarında ele aldıkları dönemin toplumsal gerçekliklerini okura göstermişlerdir. Bu çalışmada ele alınan konular açısından Kurtuluş Savaşı ve Erken Cumhuriyet Dönemini anlatan romanları 6 başlıkta toplayabiliriz:

1-Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet’in ilk yılları: Yakup Kadri, Halide Edip, Memduh Şevket Esendal, Mithat Cemal Kuntay gibi yazarlar, Kurtuluş Savaşı’nı, Cumhuriyet’in kuruluşunu ve Kemalist devrimlerle başlayan toplumsal değişimi eserlerinde ele almışlardır.

2-Cumhuriyet’in aydınlanma sorunu: Reşat Nuri Güntekin, Yakup Kadri, Rıfat Ilgaz, Cevdet Kudret, Fahri Erdinç gibi yazarlar, eserlerinde bu konuya eğilmiş, Cumhuriyet’in ilerlemesinin önündeki engelleri okura göstermişlerdir.

3-Doğu-Batı ya da geleneksel-modern çatışması: Romanda Estetik Kalkışma-1’de olduğu gibi, kimi yazarlar toplumsal çelişkileri Doğu-Batı ya da geleneksel-modern çatışması çerçevesinde işlemişlerdir. Peyami Safa ve Ahmet Hamdi Tanpınar romanlarında Cumhuriyet devrimleriyle başlayan hızlı değişimin toplumda kimi olumsuzluklar yaratabileceği görüşünü vurgularlar.

4-Kapitalistleşme sürecinde Çukurova: Orhan Kemal ve Reşat Enis, romanlarında bu kapitalistleşme sürecinin toplumda, özellikle Çukurova’da yarattığı sancıları, çatışmaları ele almışlardır.

5-İkinci Paylaşım Savaşının getirdikleri: Ağırlıklı olarak yazarlar şu üç konuya eğilirler: Birincisi, savaş yıllarının getirdiği zorlu yaşam koşulları, açlık, yoksulluktur. Cevdet Kudret, Sait Faik, Oktay Akbal, Tarık Dursun K. gibi yazarlar eserlerinde bu zorlu yaşam koşullarının etkisi altındaki insanları anlatırlar. İkinci konu, tek parti iktidarında aydınlara, özellikle aydınlanmacı öğretmenlere uygulanan baskılardır. Rıfat Ilgaz, Fahri Erdinç, Cevdet Kudret, Suat Derviş eserlerinde aydınların uğradığı baskıları ve yaşam zorluklarını ele almışlardır. Üçüncü konu, Yılmaz Karakoyunlu ve ZavenBiberyan ise romanlarında Varlık Vergisi uygulamasının yarattığı toplumsal değişimi işlemişlerdir.

6-Devlet-yurttaş çatışması: Yusuf Ziya Bahadınlı, Demirtaş Ceyhun ve Fakir Baykurt, eserlerinde; toplumsal önyargılarla Alevilerin uğradığı ayrımcılığa ve Kürt sorununa değinmişler, bu çerçevede devlet yurttaş çatışmasını ele almışlardır.

Edebiyatın derinlerine nasıl inileceğini göstermesi, toplumsal resmin edebiyata nasıl ilmek ilmek işlediğinin anlaşılması bakımından ve romanın tarihsel sürecinden koparılamayışının kanıtı olarak Estetik Kalkışma 1-2 kitapları temel ve kaynak kitap olabilecek niteliktedir. Edebiyatımızın geleceği bakımından da aydınlatıcı olan bu eser edinilmeli, okunmalı ve tartışılmalıdır.

Not: Bu yazı 30 Aralık 2016 tarihli  Aydınlık gazetesinin kitap ekinden alınmıştır.

[1] Cengiz Gündoğdu, Estetik Kalkışma, İnsancıl Yayınları, İstanbul 2012, y. 411.