Türkiye radyoları 90'ıncı yaşında

Ender Uslu

TRT Radyolarının 90'ıncı yılı değil… TRT bundan tam 53 yıl önce bugün, 1 Mayıs 1964’de kuruldu. 90 yıl önce 6 Mayıs 1927'de ilk yayınını gerçekleştiren 'İstanbul Telsiz Telefonu' logosu ile yayın hayatına başlayan ve daha sonra 'İstanbul Radyosu' logosuyla yayınlarını devam ettiren kuruluş ise tamamen Aydın Girişimcilerin çabalarıyla ve Atatürk’ün desteği ile kurulmuş bir ÖZEL TEŞEBBÜS idi.

Aslında Türkiye’de Radyo’nun ayak sesleri bu tarihten daha da önceye gider. Hadi laf açılmışken kısaca bahsedelim:

Türkiye'de ilk radyo yayın denemeleri 1921 yılında İstanbul'da başladı ve halka açık ilk radyo deneme yayını 19 Mart 1923 tarihinde Darül Muallimin (Öğretmen Okulu'nun) bodrumunda, davetliler ve basın huzurunda 'Telsiz telefon tecrübeleri' adı altında gerçekleştirildi. Bu ilk yayın, İstanbul Üniversitesi'nde toplanan halk tarafından heyecanla dinlendi.

RADYO İLE İLK İRTİBAT
Nitekim ilk radyo yayınlarıyla işgal sırasında 1920'li yılların başında tanışılır. Boğaz'a demirlemiş olan Fransız savaş gemilerinden yapılan radyo yayınlarının sinyalleri İstanbul Üniversitesi'ndeki bir radyo alıcısı üzerinden dinlenir. Savaş gemisindeki müzik yayınları öğrenciler tarafından ilgiyle karşılanır. O dönem öğrencilerinin anılarına dayalı olan bu bilgi, radyo yayını ile ilk irtibatın 1921 yılına kadar gittiğini gösteriyor.

Turgut Özakman'ın Radyo Notları'nda aktardığı bilgiler, işgal döneminin radyo üzerindeki bir başka etkisine dikkat çeker. Fransız işgal kuvvetleri komutanı (General Charpy), İstanbul'u terk ederken bir telsiz-telefon vericisini hediye olarak Türk tarafında bırakır. Bu vericiyle Öğretmen Okulu (Darül Muallim)'ndan bir deneme yayını gerçekleştirilir. Öğretmen Okulu'ndan gönderilen sinyaller İstanbul Üniversitesi Darül Funun'ndan dinlenir. Bu ilk deneme yayınının gerçekleştiği tarih 19 Mart 1923'tür.

Telsiz alanındaki gelişmelere, Türk mühendisleri de ilgi duydular. Nitekim, 'Tevhid-i Efkar' gazetesinin 20 Mart 1923 tarihli sayısında, 'Şehrimizde Telsiz Telefon Tecrübeleri' başlıklı haberde şöyle yazıyordu :

"Darülmuallimin muallimlerimizden (erkek öğretmen okulu öğretmenlerinden ve günümüzde İstanbul Nişantaşı’ndaki Meslek Lisesine adını veren) Rüştü (Uzel) Bey, bir aydan beri İstanbul halkına dahi, Avrupa ve Amerika'da birdenbire fevkalade teemmül eden (gelişen) telsiz telefon hakkında bir fikir verebilmek için tecrübeler yapmaktadır. Dün Darülmuallim'in konferans salonundan bir nutuk, ney ile çalınan bir zeybek şarkısı terennünamı, Darülfünun'dan vazıh (açık, net) bir surette dinlenebilmiştir.."

  Rüştü Bey (Uzel)

Gelelim İstanbul Telsiz Telefon Anonim Şirketi’ne:

Cumhuriyetin ilanından iki yıl sonra, 1925'te 'Telsiz Tesisi Hakkında Kanun' çıkarılarak, ülke genelinde bir telsiz şebekesi kurulması öngörüldü ve uluslararası açılan ihaleyi kazanan bir Fransız şirketi tarafından İstanbul ve Ankara'da telsiz telgraf vericileri yapımına başlandı. Bu tesisin 1927 yılında hizmete girmesiyle New York, Londra, Berlin, Viyana, Moskova ve Tahran'la bağlantı kuruldu.

Sedat Nuri adında bir gazeteci bu telsiz istasyonlarının mesai saatleri dışında bir radyo vericisi olarak da kullanılabileceğini öngörerek önce askeriyenin muhaberat subaylığından emekli Hayrettin Bey ile bu işin teknik olarak olabilirliği üzerine çalışmalar yaptı ve bir şirket kurup devletten mesai saatleri dışında bu vericileri kullanma imtiyazını istenmesi gerektiği üzerine çalışmaları tamamladı.

KİMDİ BU SEDAT NURİ İLERİ (1888 - 1942) ?..
Belçika'da mühendislik eğitimi alırken 1908-1911 yılları arasında akrabası Ali Dino ile birlikte La Barbe (sakal) isimli gülmece dergisini çıkartmış, daha sonra yurda dönüp 1911 yılında kardeşleri Suphi Nuri ve Celal Nuri ile birlikte 'İleri' Gazetesini yayınlamıştır.. İleri Gazetesi Mütareke Yılları’nda ; 'Yenigün', 'Akşam', 'Vakit' gazeteleriyle birlikte Milli Mücadeleyi destekleyen diğer bir gazetedir. Hatta bu gazetede o yıllarda Atatürk’ün takma adla yazıları da yayınlanmaktadır.

  Sedat Nuri (İleri)

Evet; Sedat Nuri Bey Avrupa görmüş, ileri fikirli aydın bir karikatürist ve gazeteciydi. Onun girişimiyle Radyo Yayınlarını yapmak üzere gerçekleştiren 'Türk Telsiz Telefon Anonim Şirketi' kuruldu. Bu Anonim Şirketin ortaklık yapısı da şöyle idi: İş Bankası ve Anadolu Ajansı % 70’ lik hisseye sahiptiler. Sedat Nuri (İleri), Ankara Milletvekili Yazar Falih Rıfkı (Atay), Gümüşhane Milletvekili Cemal Hüsnü (Taray) da kalan % 30’un paydaşlarıydılar.

Bu şirket İstanbul ve daha sonra Ankara’da kurulan Telsiz Telgraf antenlerinin işletim hakkını 10 yıllığına devletten aldılar. Mesai saatlerinden sonra yayınları duran telgraf yerine ilk kez 6 Mayıs 1927 de Eşref Şefik’in ilk anonsuyla bu “Türkiye’nin İlk Özel Radyosu''nun yayınları başlamış oldu.

"Alo alo, muhterem samiin… (dinleyiciler)

Burası İstanbul Telsiz Telefonu,

1200 metre tul-u mevç, 250 kilosikl…

Bugünkü tecrübe neşriyatımıza (yayınımıza) başlıyoruz…"

İLK NAKLEN YAYIN ATATÜRK’ÜN İSTEĞİ İLE

Atatürk ilgi ile bu çalışmaların takipçisi olmuştur. İstanbul Radyosu’nun ilk naklen yayını 3 Şubat 1932'de Atatürk’ün isteği ile Ayasofya Camii’nden Kadir Gecesi okunan ezan ile başlamış ve Mevlitle devam etmiştir.

1 Kasım 1935 yılında ise, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 5. Dönem 1. Oturumunda açış konuşmasını yaparken, Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk, konuşmanın içeriğinde hem ulusal müziğimize hem de radyoya dikkat çekiyor:

“Ulusal kültür için gerekli olduğu gibi, uluslararası ilişkiler yönünden yüksek önemi olan radyo işine önem vermeniz çok yerinde olur.''

“Ulusal müziğimizi modern teknik içinde yükseltme çalışmalarına bu yıl daha çok emek verilecektir.''

6 Mayıs 1927’de Sirkeci Büyük Postane binasından yapılan ilk yayın gününde. Dört veya beş tanesi konsolosluklarda, iki-üç tane kadar da esnafta olmak üzere İstanbul’da kayıtlı 7 veya 8 adet radyo alıcısı bulunuyordu. Savaştan yeni çıkmış halkın tabii ki öncelikleri daha yaşamsal idi. Radyo alıcıları istenen seviyeye bir türlü ulaşmıyordu. Bunun için yayınların yapıldığı Sirkeci Büyük Postanesi’nin balkonuna hoparlörler bağlanmış ve yayınlar buradan da halka duyuruluyordu.

Yazımızın başında kuruluşunu anlattığım İstanbul Radyosu, Atatürk’ün yukarıda sözü edilen Meclis konuşmasından hemen sonra 1936’da imtiyazları sona erince PTT’ye devrediliyor; Ondan yaklaşık bir 10 yıl sonra da yeni kurulan Matbuat Umum Müdürlüğü, şimdiki adıyla Basın Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü Radyoları işletmeye başlıyor. Ardından da yine bir 10-12 yıl sonra da, kurulan TRT’ye devredilen radyo yayınlarında devlet tekeli 1994 yılında kabul edilen RTÜK Yasası’na kadar devam ediyor…

Neymiş efendim?

TRT Radyoları değil,

"Türkiye Radyoları 90 Yaşında" imiş.

Hatta "94 yaşında" imiş...