Risale-i mesele-i Etrak

1529 yılında Sultan Süleyman’ın komutasındaki Osmanlı ordusu Viyana’yı kuşattı. Doğrusu seferin hedefi Viyana değildi ve ordu zaten sonbaharın başlarında gelebildiği surların önünde fazla duramayarak kış gelmeden İstanbul’a, yani o
zamanın tabiriyle Asitane-i Saadet’e döndü. Üç sene sonra Süleyman yeniden Orta Avrupa’ya doğru sefere çıktığında tüm Avrupa’nın aklında daha taze olan Viyana kuşatması vardı. Kutsal Roma İmparatoru Şarlken ve Süleyman’ın evrensel
imparatorluk yarışının belki de en sıcak çatışmasına sahne olacak olan bu sefer başlarken meşhur hümanist Desiderius Erasmus “dünya artık gökyüzünde iki güneşi birden kaldıramaz" diyecekti.

Sefer kesinleşip de taraflar hazırlıklarını sürdürürken Roma’da o zamanın papası VII. Clement’in hizmetinde bulunan bir diğer hümanist doktor, filozof ve tarihçi Paolo Giovio, imparatora adanmış altmış kusur sayfalık bir mini kitap kaleme aldı. Bu kitapta Osmanlı’nın tarihini Osman Gazi’den mevcut sultan Muhteşem Süleyman’a kadar kısaca anlatmakla yetiniyordu. Otuzu aşkın ciltlik Kendi Zamanının Tarihi adında bir diğer tevarih kaleme alan Giovio, bu kısa risalede çoğu zaman kullandığı pek elegant Latince’den kaçınarak anlaşılır bir İtalyanca ile meseleyi hızlıca ela almayı tercih etmişti. Orijinal adı Commentario delle cose de’ Turchi olan bu kitabı eğer o zaman bir Osmanlı müverrihi şahsi meraka kapılıp tercümeye yeltenirse, adını herhalde Risale-i mesele-i Etrak diye çevirirdi.

Benim de bu olmayan mütercime referansla bundan sonra kısaca Risale diye anacağım eser, belki kısa ve öz oluşundan, belki de Giovio’nun, Fransız tarihçi Pujeau’nun deyimiyle, “Türk sorununun uzmanı” olarak kabul görmesinden mütevellit, kısa zamanda epey popüler oldu. Öyle ki 1540’ların ortalarına gelindiğinde ilk basımı 1532’de yapılan kitabın Latince, Fransızca, Çekçe, İspanyolca ve son olarak İngilizce tercümeleri çoktan basılmıştı.
Her ne kadar yer yer Protestan reformunun belli yanlarına sempatiyle yaklaştığı vaki olsa da, papalığa ve Medicilere intisabı nedeniyle, Katolikliği su götürmez diyebileceğimiz Giovio’nun eseri, ironik denebilecek biçimde kısa zamanda
reformistler için bir elkitabı olmayı başardı. 1546’da eseri İngilizceye tercüme eden Peter Ashton ve yayıncı Edward Whitchurch, zamanın reformist modasına uyarak, Türk tehdidini Martin Luther’in de söylediği üzere Allah’ın Hıristiyan alemine cezası olarak yorumluyordu. Onunla mücadele etmek beyhudeydi. Zira bu beladan kurtulmak isteniyorsa bu ancak kilisenin içine düştüğü yozlaşmadan kurtularak ‘özüne’ dönmesiyle mümkün olurdu. İngilizce edisyon, bu anlamda eserin bağlamını epey değiştirmiş oluyordu. Ashton bu fikirleri Giovio’nun eserine Protestan literatüründeki başka eserlerden yararlanarak, adeta enjekte etmişti.

Ashton’unki, eserin tek İngilizce çevirisi değildi. Ondan birkaç sene önce VIII. Henry’nin himayesi altındaki Henry Parker, nâmıdiğer Baron Morley, Risale’nin güzel bir elyazısıyla hazırlanmış tercümesini majestelerine yeniyıl hediyesi olarak takdim buyurmuştu. Tek kopya olan bu elyazması da müdahaleler içeriyordu. Ancak bunlar köktenci bir reform arzusundan ziyade, kralı yüceltmek üzere eklenmişti. Henry’nin Türk kültürüne merakına “Marboryn Ramosyn” yazımda değinmiştim. Öte yandan tam da bu senelerde Fransa ile yaşanan ve 1543 Boulogne seferiyle netice bulacak olan gerginliğin bu elyazmasında izlerini görmek mümkündür. Malum olduğu üzere Fransa ile Osmanlı 1520'lerin ikinci yarısından beri yakın ilişki içindedir.

“Küffar” ile ittifak Fransa kralının, en azından düşmanları nezdinde, “En Hıristiyan kral” sıfatına halel getirmek için yeter de artar bile. Burada Baron Morley, Henry’nin “İmanın muhafızı” sıfatını öne çıkararak, metne kralının ruhunu okşayacak pasajlar serpiştirmiş, bir bakıma iyi bir yeniyıl hediyesinde olması gereken rotuşları yapmıştır desek yanlış olmaz.

Kaynaklar ve Tavsiyeler:

Anders Ingram, Writing the Ottomans: Turkish History in Early Modern England
(Palgrave Macmillan, 2015).
Matthew Dimmock, "Tudor Turks: Ottomans speaking English in early modern
Sultansbriefe," English Literary Renaissance 50, no. 3 (2020): 335-358.
Nancy Bisaha, Creating East and West: Renaissance Humanists and the Ottoman
Turks, (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2004)
N. Zeynep Yelce, "Sanuto'nun Gunluklerinde Osmanli Sefer Haberleri ve Soylentileri:
1532 Alaman Seferi," in Osmanli'da Yonetim ve Savas, ed. Mehmet Yasar Ertas and
Hacer Kilicaslan (Istanbul: Mayha Yayinlari, 2017).
Emmanuelle Pujeau, L’Europe et les Turcs: La croisade de l’humaniste Paolo
Giovio, Toulouse: Presses universitaires du Midi, 2015. Accessed September 13,
Risale-i mesele-i Etrak 3
2023. http://books.openedition.org/pumi/12136.
T. C. Price Zimmermann, "Giovio, Paolo," Dizionario Biografico degli Italiani - Volume
56 (2001), https://www.treccani.it/enciclopedia/paolo-giovio_%28DizionarioBiografico%29/.