Tevarih-i Umumiye-i Etrak

Bundan birkaç yazı önce Paolo Giovio’nun oldukça kısa bir kitabı olan Risale-yi Umumiye-yi Etrak olarak çevrilebilecek eseri üzerine bir yazı yazmıştım. Bunu takiben uzun bir süredir üzerinde çalıştığım, İngiliz Edebiyatı'nda Türklerle ilgili önemli eserlerden biri olan The Generall Historie of the Turks'e de değinmek gerektiği kanısındayım. Aynı şekilde, bu eserin başlığını o dönemin Türkçesine çevirdiğimizde ortaya Tevarih-i Umumiye-i Etrak çıkıyor.

Sözkonusu eser, Osmanlı tarihiyle ilgili yazılmış ilk kapsamlı İngilizce metindir. İlk versiyonu (1603) yaklaşık 1200 sayfadan oluşan eser üzerinde Richard Knolles (1540'lar-1610) aslında 1590'ların başlarından beri çalışmaktadır. Başmüderrisi olduğu Sandwich Grammar School’un kurucusunun oğlu Sir Peter Manwood’un desteği, Knolles için hayati derecede önemlidir. Manwood, İngiliz entelektüel topluluğunun önemli bir üyesi olup, Knolles’in ihtiyaç duyduğu kaynaklara ulaşmasına yardımcı olmuştur. Dahası, Knolles’in bu iş için okuldaki görevlerini aksatmasına ses çıkarmamıştır.

Knolles’i Osmanlı tarihine el atmaya iten en önemli faktör görünen o ki otantik kültürlere duyulan entelektuel bir meraktan fazlasıdır. Knolles’in bir davası, bir tezi vardır. Hayatı boyunca tanık olduğu ve İngiltere’de oldukça sıcak yaşanan Protestan-Katolik çekişmeleri, Hıristiyan prenslerin birbirlerine kılıç sallaması onu derinden etkilemiştir. Hristiyan alemi iç çatışmalar yüzünden, “Cihanın muasır dehşeti” olan Türkleri bertaraf edemezken, Kostantiniye, Mora, Macaristan ve Rodos gibi önemli toprakları peş peşe kaybetmişlerdir.

Knolles, bunu Hıristiyanların dağınıklığına olduğu kadar, “İslami” olarak da nitelendirdiği Türklerin içlerinde dini ve siyasi bir bütünlük içinde olmalarına bağlar. Yeniçerilerin nasıl güçlü bir ordu olduğundan bahseder ama bu ordunun toplandığı devşirme sistemiyle zorbalığı özdeşleştirir. Ona göre, Türk devleti, on altıncı yüzyılın idealize edilen doğal monarşisinin aksine bir tiranlıktır. Çünkü hükümdar, doğaya ve yasalara uygun olmayan, “keyfi” bir şekilde kullarını idare etmektedir. Ancak, tüm bunlar ikincil nedenlerdir.

Türklerin dünyaya dehşet saçmasının başlıca nedeni ise Martin Luther'den bu yana Protestan düşünce dünyasına hâkim olan, onların “Allah’ın kırbacı” olduğu fikrinden gelir. Her şeyin ardında ilahi hikmet aramak dönemin modası olduğundan, Knolles’e göre bu fenomenin ardında Tanrı’nın eli vardır. Ancak Luther’in aksine, Knolles bu ilahi cezayı bertaraf etmenin günahları terk ederek sabır ve sebatla Cenabıhakk’ın kendilerini affetmesini beklemek olmadığını savunur. Onun yerine, hem Katolikler hem Protestanlar, birbirlerini yemenin getirdiği bedellerin farkına varmalı ve birlik olarak “Cihanın muasır dehşeti”ne karşı mücadele etmelidir.

Kitap oldukça büyük ve kapsamlı olduğundan ve kullandığı bazı kaynaklar -örneğin Avusturya elçisi Busbecq’in 1550’lerde yazdığı mektuplar- görece Türk dostu olduğundan, Knolles, belirli yerlerde Sezar’ın hakkını Sezar’a vermiştir. Özellikle otoriteyi sağlama ve birlik olma konularında Osmanlı, Batı’nın zaafiyetlerini paylaşmayan bir tür ideal rejim olarak sunulur. Ancak yukarıda da belirttiğim gibi, bunu doğal olmayan yollarla yapar. Devşirme sistemine ilaveten kardeş katli de Knolles’in kabul edilemez bulduğu bir realitedir.

Tüm bu önyargılar gözönünde incelendiğinde dahi, Knolles’in eseri İngiliz edebiyatında bir ilki ifade eder. Osmanlı tarihiniyle ilgili eline geçirebildiği tüm kaynakları, gerektiğinde karşılaştırmalı bir şekilde kullanarak kapsamlı bir tarih kitabı ortaya koymuş olan Knolles, Lord Byron da dahil olmak üzere sonraki yüzyıllarda birçok İngiliz yazarın Türklerle ilgili konularda başvuru kaynağı olmuş ve oldukça takdir görmüştür.

Kaynaklar ve Tavsiyeler

Seda Erkoç, "A Whole and Continuat Historie: General Histories in Early Seventeenth-Century England, with Specific Reference to Richard Knolles's The General History of the Turks and His Patron Peter Manwood" (Ph.D. dissertation, İhsan Doğramacı Bilkent University, Ankara, February 2016).

Anders Ingram, Writing the Ottomans: Turkish History in Early Modern England (Palgrave Macmillan, 2015).

Richard Knolles, The generall historie of the Turkes… (London: Printed by Adam Islip, 1610), STC (2nd ed.) / 15052.

Linda McJannet, The Sultan Speaks: Dialogue in English Plays and Histories About the Ottoman Turks (Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2006).

V. J. Parry, Richard Knolles' History of the Turks, editör Salih Ozbaran (Istanbul: The Economic and Social Foundation of Turkey, September 2003).

Christine Woodhead, "Knolles, Richard (late 1540s–1610), historian and translator," Oxford Dictionary of National Biography. https://www.oxforddnb.com/view/10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-15752.