Çirkinliğe direnme çabası ve Antigone

Neşe YURDAL

Sofokles'in M. Ö. 440 yılında yazdığı Antigone oyununun insan varoluşuna ilişkin sordurduğu temel soruları bugün de tartışıyoruz. Adaletli olan nedir? Eylemlerimizi hangi doğrulara göre belirleyeceğiz? Mutluluğumuzun bedeli nedir? Sofokles'in Antigone’si, biz nasıl yaşayacağız sorusunu ve adalet kavramını temeline koyar. Birey/devlet, aile/devlet, tanrısal yasalar/insani yasalar, dinsel olan/laik olan, özel/kentsel gibi karşıtlıkları, karar alma süreçlerimizde nasıl aşabileceğimiz yönünde düşündürür bizi Sofokles. 

Kral Oidipus'un kızı Antigone'nin iki erkek kardeşi savaşırken birbirlerini öldürmüş, dayıları Kral Kreon kardeşlerden birinin devlet töreniyle gömülmesine izin verirken öteki kardeşi hain ilan etmiş, cesedin kurda kuşa yem edilmesini, emre uymayanların ölümle cezalandırılacağını buyurmuştur. Kardeşinin cesedine yapılan saygısızlığa karşı çıkan Antigone direnişiyle Kreon'la karşı karşıya gelir. Kreon adaletli olanı yaptığını düşünür. Adaletli olan doğru olan anlamına mı gelir her zaman?

SOFOKLES’TEN JEAN ANOUİLH’E ANTİGONE 

Tatavla Sahne, bu sezon bir uyarlama olan Jean Anouilh'in Antigone'sini sahneliyor. Anouilh, Antigone oyununu 2. Dünya Savaşı'nda, naziler Fransa'ya saldırdığında, direnişi desteklemek için yazmış. Anouilh'in Antigonesi bir uyarlama olması nedeniyle, ilk anda şu soruları çağrıştırıyor: Antik dönemle, yazıldığı dönem arasında ne tür paralellikler kurdu, kaynak metinden farklı olarak ne tür anlam alanları açtı?

Anouilh epik bir yapı kurmuş. Yazarın, göstermeci bir yaklaşım benimsemesi, metnin girişine anlatıcı koyması, daha baştan özdeşleşmeyi kırmak, gerçekliğe farklı açılardan bakılmasını sağlamak için. Sofokles'in Antigone'sinden farklı olarak, bilinçli bir başkaldırı içinde olan Antigone ile sistemle bütünleşmiş, zorbalığı görevinin bir parçası olarak kabul ettirmeye bu yüzden de Antigoneyi susturmaya çalışan bir Kreon kurgular Anoilh. Kreon'un otoritesini güçlendirmek için kullandığı her tür aracı boşa çıkaran Antigone şunu söyler izleyiciye; sıradan, güçsüz biri de karşı durabilir yozluğa, zorbalığa, ikiyüzlülüğe, adaletsizliğe, çirkinliğe... Bireyci, vurdumduymaz, sessizce güçlünün yanında duran kişileri eleştirir Anouilh, Kreon karakterinde somutlaşan olumsuz örneği olumluya işaret etmek için kullanmıştır. Didaktik bir yaklaşımı vardır metnin. Yazarın, kadın karakterleri işleme biçimi ataerkil hiyerarşileri yeniden üretmektedir. Kara kuru Antigone - güzel İsmene karşıtlığı, ölüme giden Antigone'nin evlenme ve bir oğul sahibi olma düşünü dillendirmesi gibi klişeleri iletisi için araçsallaştıran yazar, seyirci için tanıdık olandan yararlanmak istemiştir.

“Nasıl olacak benim mutluluğum?.. Küçük Antigone nasıl mutlu bir kadın olacak?.. Payına düşen o küçük mutluluk lokmasını dişleriyle koparıp almak için her gün ne sıkıntılar çekmesi gerekecek?.. Söylesenize, kimlere kendisini satacak?.. Başını çevirip, kimlerin ölmesine izin verecek?'' Broşürde, oyundan alıntılanan bu bölüm Tatavla Tiyatronun neyi dert edindiğini, bugünün seyircisine ne söylemek istediğini ve oyunu seçme nedenini de açıklıyor. Nasıl yaşayacaktır Antigone, çok kanlı bir sürecin yaşandığı, umutsuzluk batağına saplanmanın çok kolay olduğu bir ortamda. Dürüst kalarak, vicdanını koruyarak yaşamak mümkün müdür katılaşmış bir yapıda; zorbalık sıradanlaştığında, anlamsızlık, boşvermişlik sardığında çevreni? Kreon anlam aramanın gereksiz olduğunu, her şeyi görevinin bir parçası olarak yaptığını söylemektedir.  Antigone'ye sistemin uygulamalarına göz yumması için baskı yapmaktadır.

TATAVLA TİYATRO’NUN YORUMU

Tatavla Tiyatro metnin temel sorusunu günümüze taşımış: “Nasıl yaşayacağız zorbalığa göz yumarak''. Sahnelemedeki döngüsel devinim, sorunun tüm zamanlara ait olduğunu, zorbalığın her zaman benzer bir yapı içinde oluştuğunu görünürleştirmek için bulunmuş bir çözüm. Ancak Anouilh'in metninin epik kuruluşu atlandığı, oyun dramatik bir kurguya oturtulduğu için kimi durumlar ve karakterlerin davranışlarının ardındaki neden yeterince açığa çıkarılamıyor. Antigone davranışında bilinçli ve toplumsal-siyasi yapıyla çelişen bir insan olsa da, bile isteye ölüme gitmiyor. Bunu vurgulamak için oyunun başından sonuna sürekli ağlayan bir Antigone, karakterin çelişkilerini açığa çıkarmaktan çok rolü tekdüzeleştirirken; sosyo-politik bir sorunu Antigone’nin kişisel sorunu boyutuna indirgiyor. Haimon'un babasıyla çatışması, oyunun başında İsmene ile yakınlaşması, oyunun sonundaki başkaldırısı ve ölümü seçmesi arasında çelişkiler oluşuyor. Antigone'yi seviyorsa İsmene'ye yakınlığı neden? Neden gömleğini çıkarıyor ve üstü çıplak kalıyor? Kreon'a karşı özgürleşme göstergesi mi, kaynak metindeki havuz başındaki eğlence sahnesine gönderme mi... Dadının başlangıçtaki otoriter tutumuyla daha sonraki sevecenliği çelişkili.  Ayrıca dadının, İsmene ile Haimon'a olumsuz bakışının nedeni de yeterince açık değil.

Zamanlararasılığı göstermek için sahnenin döngüsel kullanımı, kostümlerin zamansızlaşması her iki Antigone metnine yapılan göndermeler, sahne göstergelerin iletiye hizmet etmesini sağlıyor. Ne var ki; sahneleme ile karakterizasyon arasındaki bütünlükten yoksunluk, anlamın seyirciye ulaşmasını zorlaştırıyor. Kimi bölümlerde repliklerin çok yüksek tonda ya da çok hızlı söylenmesi, söylenmek istenen şeyin etkisini azaltıyor. Anouilh'in epik yapısında anlamını bulan ögeler, sahnelemede dramatik yöntemin seçilmesi nedeniyle yerine oturmuyor. Bu durum nedensellik zincirinin güçlü kurulamadığını ve yabancılaştırmanın yeterince ortaya konulamadığını gösteriyor.

Jean Anouilh'in metnini günümüzde sahnelemenin gönderme alanı geniş ve manidar. Antigone ile birlikte soruyoruz, nasıl olacak mutluluğumuz sıradanlaşmışken zorbalık?

Tatavla Tiyatro

Yazan: Jean Anouıilh

Çeviren: Yaşar Avunç

Yöneten: Eraslan Sağlam

Sahne Tasarımı: Cihan Aşar

Giysi Tasarımı: Hüseyin Özay

Işık Tasarımı: Ekremcan Arslandağ

Oyuncular

Aysan Sümercan

Erhan Tuna

Tuba Zehra Sağlam

Ayça Bildik

Oğuzalp Kutlu

Sadettin Okumuş

Ekremcan Arslandağ

Ercan Ertan

Gökçe Taş

Hande Eleman

Oğuzalp Kutlu

Sadettin Okumuş

Fotoğraf

Görkem Bakıcı